As travesuras da nosa Maruja Mallo, por Luli Dopico

 

f.: (cc) Wikipedia / Gran Enciclopedia Argentina. Ed. Ediar. Buenos Airs, 1966

                                                                                                      

(En abril do ano 1992, este artigo saíu publicado no Heraldo de Viveiro. Recordo que me chamara don Luís Neira para felicitarme, daquela a pintora era pouco vindicada e non moi coñecida no seu lugar de nacemento, (Viveiro – 1902) e pedíalle ao alcalde César Aja que se interesara pola súa obra e lle fixeran unha homenaxe. Hoxendía xa vemos que ata se lle dedica un selo de Correo, conferencias, seminarios e varios simposios, a súa figura xa é dabondo tratada. Daquela vivía nunha residencia en Madrid. Faleceu no 1995).

    Querida Maruja Mallo: Quero escribirlle esta carta a sabendas de que non a lerá, pero necesito dicirlle moitas cousas e pregoalas ben alto para que as nosas xentes saiban que vostede lavou os xerseis de Marinero en Tierra, no Manzanares de Tierno Galván do que tamén foi amiga.

    Non me importa que vostede confunda a realidade que lle tocou vivir con aquelas auténticas festas nas que se disfrazaba de tigresa cun traxe que Pablo Neruda lle trouxera da illa de Java, ou que non lembre cando se vestiu de home para entrar nunha cela do Mosteiro de Silos, ou cando deu dúas voltas ao redor do altar maior da igrexa de Arévalo, pedaleando nunha bicicleta.

    Tampouco me importa dicir que lle teño envexa polo bo uso que fixo da vida, vostede foi, por se non se lembra, “la primera sinsombrerista, la primera nudista y una mujer auténticamente libre”, máis libre que a rapaza da cantiga de Amancio Prada: “Ni de Dios, ni de nadie, ni mía siquiera”. Por iso e por motivos de traslado da súa familia se lle quedaron pequeniñas as rúas da cidade onde naceu, levantou voo e pousou en Madrid, logo cando España se volveu fea e cruenta, aniñou na Arxentina e sucou coma un cóndor os Andes do poeta.

    Vostede non podía vivir nunha gaiola, coido que de nacer hoxe a súa maxestade sería astronauta.

    Estará pensando. ¿Quen será esa que me escribe? Non lle dea voltas, estou totalmente indocumentada para facelo, coñezo moi pouco da súa obra, pero admíroa coma muller e como viveirense. “Recuerdo mi niñez libre y feliz en Galicia, los mercados en la Plaza, tan pintorescos, las romerías tan alegres” , dixo vostede algún día.

f.: Archivo de Luli Dopico / Heraldo de Viveiro

    Non sei si Viveiro é boa nai cos seus fillos e fillas ilustres, quero crer que si, pero tamén sospeito que está dentro dun círculo vicioso que cómpre rachar e vai sendo moita hora de que a recoñezan como é debido, porque forma parte da nosa raizame, da nosa historia local. O 19 de setembro do ano 1991, o día que don Laureano Álvarez (Cronista de Ortigueira) se nos foi camiño de Requeixo, un amigo meu e seu, porque tamén a admira querendo imprimirlle importancia a dor da ausencia, fíxome un agasallo especial, un regalo que perdín e busquei afanosamente, que ata cheguei a enfadarme comigo mesma por ser tan desordenada.

    O 19 de marzo, o día que se casan os paxariños, lin na Voz de Galicia un artigo titulado: “La aventura radical de Maruja Mallo”, de Rosario Sarmiento, e non dubidei en escribirlle, pedíndolle toda a información que tivese sobre vostede, que moi amablemente me remitiu.

    Teño na mesa o libro de Neruda: Confieso que he vivido, na páxina 166 di así: “¡Aquel Madrid! Nos íbamos yo y Maruja Mallo, la pintora gallega, por los barrios bajos buscando las casas donde venden espartos y esteras, buscando las calles de los toneleros, de los cordeleros, de todas las materias secas de España, materias que trenzan y agarrotan el corazón".

    Teño tamén o agasallo, atopado por fin no bolso da praia. É unha pintoresca entrevista aparecida no xornal El País o 12 de setembro do 1981: “MARUJA MALLO LA DIOSA DE LOS CUATRO BRAZOS”, autor Manuel Vicente, dela entresaco o seguinte párrafo: “Probablenete hoy sería una pintora universal si se hubiera quedado en la tertulia del café Place Blanche en Montmatre, para hacer surrealismo en el cuaderno, en vez de regresar a España cuando estaba a punto de comenzar la gran fiesta surrealista de verdad, con toda la sangre puesta”.

    A pintora aínda vive en Madrid, ela di que é celta. Foi amiga de Dalí, Picasso, Lorca, Buñuel, Cernuda, Miguel Hernández, Pablo Neruda, Alberto, o escultor que morrería en Moscú logo de que a burguesía da capital cuspise na súa obra. Amiga tamén de Ramón Gómez de la Serna, quen escribiu unha biografía editada na Arxentina, Editorial Losada, da xenial pintora a quen lle dedica unha greguería: “Entre la verbena y el espantajo, toda la belleza del mundo cabe dentro del ojo”. Foi un pouco máis que amiga de Alberti, “le gustaba la pintura y nos veíamos en el Prado, así que al tercer día ya nos pusieron el panfleto encima, pero no quiero hablar de amores”.

f.: Postal editada pola Concellería de Cultura da Xunta de Galicia

 

Sorpresa de trigo, de Maruja Mallo

    Como non lle vou ter envexa miña lizgaira e feiticeira muller? Que non daría eu por ter unha vida tan intensa?

    Nada máis se necesita para vindicar o seu nome, para que unha flor tan fermosa e miúda como vostede, unha paisana de ollos como pombas, autora de tan extensa e preciosa obra pictórica, figure nos anais da historia local con letras de ouro.

    Dende estas páxinas do Heraldo quero pedirlle ao alcalde (pola amizade que tivemos cando facíamos que estudábamos), que faga as xestións necesarias, que indague e se interese por Maruja Mallo e a súa obra. Os viveirenses debémoslle unha homenaxe e unha exposición. Talvez un día non lonxano bailaremos todos xuntos nunha “VERBENA” como as que ela pintou, e ollar os balcóns con “ESPANTAPÁXAROS”, como o cadro que lle mercou André Bretón. E poidamos ver como cruza polo ar unha nube espida de algodón ou unha estrela cósmica.

    Así será vostede, dona Maruxa, cando retorne á terra onde non deixará de brillar. Será unha filla ilustre, non esquecida neste recuncho á beira do Landro, onde medran divertidas as margaridas, onde rebenta o verán na misteriosa “SORPRESA DE TRIGO”.

    De muller a muller, un bico, miña travesa e graciosa señora.

   por Luli Dopico

Embed from Getty Images

Madame Curie, por Ruth Amarilis Cotto

 

f.: Autorretrato de Ruth Amarilis Cotto en Ortigueira

“La Humanidad necesita hombres prácticos, que sacan el mayor proyecto de su trabajo y, sin olvidar el interés general, salvaguardan sus propios intereses. Pero la Humanidad también necesita soñadores, para quienes el desarrollo de una tarea sea tan cautivante que les resulte imposible dedicar su atención a su propio beneficio. Sin duda, estos soñadores no merecen la riqueza, porque no lo desean. Aun así, una sociedad bien organizada debe garantizar a tales trabajadores los medios para llevar a cabo su labor con eficacia, en una vida libre de cuidados materiales y libremente consagrada a la investigación".

 Marie Curie

A Luli Dopico…

    Ella tiene un don que tú ni yo tenemos. Ni ostentamos. Y ni tan siquiera tendremos. Cuando su rostro resplandece ocurre lo insospechado. Entiendo que ya ha realizado su análisis y tiemblo. Es un ser realmente peculiar. Sana con la mirada. Me gusta perderme en el color azabache de sus ojos. Perderme para luego encontrarme en la suavidad de tu regazo. ¡Sí! Perderme para que luego tu cordura innata me rescate. Rescatarme de mis exageraciones -mis hipérboles desnudas y trasnochadas.

    “Ella sana con la mirada”, me acerco y te lo susurro en voz baja.

    Y me voy acercando a ti. Me uno a tus manos, a tu semblante grisáceo de experiencia humana.

    Me enrosco en tu cabello queriendo llamar tu atención y te sueño.

    Sueño en ti. Sobre ti. Sobre ella. Sobre la Humanidad. Sobre su manera de ver la realidad. Sueño sobre su manera de sanar con la mirada. Su mirada que extirpa lo preciso e intangible. Ella sigue teniendo en mis sueños su don. El don de sanar… pero con la mirada. Ella es capaz de llevar a cabo un análisis exhaustivo de tu ser. Y sin querer te desnuda el alma.

    “Cúbrete” -me reprochas.

    “¿Para qué he de cubrir mi piel?” -te recrimino.

    “Si mi piel recién dormida sueña desnuda”…

    ¡Qué gran ilusión! Ella sigue teniendo un don.

    Un don que tú y yo no tendremos…

    ¿Amor, recuerdas la primera vez que descubrimos San Claudio? Su energía era tan tangible como el olor de las camelias. Su recibimiento no fue nada premeditado…Era como si supiera de por sí que nos veríamos aquella tarde.

    No lo intuyó… Lo vio.

    Siempre he creído que querer ver más allá es un don obsequiado por el Señor de las alturas. Dentro de la complejidad de la mente humana es difícil o casi imposible de aceptar lo que no se percibe en nuestra realidad más inmediata.

    A sabiendas gracias a nuestros ojos podemos ver lo que acontece a nuestro alrededor. Ver acontecimientos que ocurren a gran distancia; ver situaciones u objetos distanciados por el tiempo, es decir, visionar en el pasado, o en el futuro, con semanas o meses de antelación.

    A sabiendas de que no seamos conscientes de ello, todos tenemos el poder de ver y percibir lo que a simple vista parece oculto a la mirada normal de nuestros ojos.

   Este poder es lo que conocemos como clarividencia, que simplemente significa “ver con claridad”.

    No obstante, cuando se produce este espectacular fenómeno, normalmente viene acompañado de clariaudiencia. Éste es el poder de oír lo que es imperceptible para nuestro oído físico ordinario. ¿Increíble?

    Pero sigo pensando que hay seres sensibles con un don muy especial. Y ella sigue siendo uno de ellos. Porque ella seguirá teniendo este don. Un don que ni tú ni yo tendremos…

por Ruth Amarilis Cotto

Palabras de Dolores, no nome da familia Cornide Albo, agradecendo a Libro Vivo o recoñecemento á súa nai Lucha

 

f.: Iván Rodríguez

Dolores e Coté leron a vida da súa nai, Lucha, recollida por Luli e Marta

Boas tardes a todos e grazas por acompañarnos hoxe neste acto.

En primeiro lugar quero felicitar a Fina por esta merecida homenaxe. Penso que tódalas mulleres temos historias detrás, pero a de Fina é especialmente dura e admirábel a forma na que trata de superar tódalas situacións ás que tivo que enfrontarse a o longo da súa vida.

Dura tamén foi a historia de Lucha, como a de moitas outras mulleres que tiveron a desgraza de vivir unha guerra.

Lucha e súa irmá Consuelo foron fillas da República, ademais de vivir nun ambiente moi politizado, cousa que lles supuxo o rechazo dunha parte da súa familia, consecuencia de iso, orfas de nai e con seu pai no cárcere, viñeron parar a San Claudio, con 4 e 3 anos de idade. Sempre agradeceron o tremendo esforzo que fixeron Ermitas e Teresa, dúas tías abuelas que as acolleron na súa casa e criáronnas dentro das súas escasas posibilidades.

Nesa casa nunca houbo unha figura masculina, talvez fora por iso que entendeu que o seu futuro estaba nas súas mans, nunca dependendo de terceiras persoas. Tivo a coraxe con so 16 anos de reabrir o forno, volver a cocer, como dicía ela, coa axudadas de Serapio. E aquí empezou todo, unha vida de traballo, de moito traballo.

Cando se casou e nacemos nosoutros, as súas prioridades cambiaron. Primeiro a familia e despois todo o demais. E así pasaron os anos, sempre traballando, case ata os seus últimos días, sempre na casa, sempre disposta a axudar, a vivir para a súa familia e mantela unida.

Queremos dar as grazas á directiva de Libro Vivo por este recoñecemento á nosa nai, anque ela era unha persoa a que non lle gustaba destacar nin ser protagonista. Seguramente que dende onde esté, estará dicindo: Non fixen nada que non fixeran outras, non é para tanto.

f.: Iván Rodríguez

Os veciños de San Claudio no Salón de Actos do Escolar

Entrañable homaxe a Fina e Lucha, veciñas de San Claudio, lembrando o Día Internacional da Muller Traballadora

 

f.: Iván Rodríguez

Fina recibindo os agasallos.

 Cao (i), concelleiro de Cultura de Ortigueira, con Carlos (o neto), Antía (a bisneta), Luli e Fina (d)

    O pasado día once de marzo, a Asociación Libro Vivo organizou un acto de recoñecemento a dúas mulleres que traballaron arreo dende que naceron, Fina Rey e Dolores Albo (Lucha), falecida no 2018.

    Logo da presentación dos vídeos no que revivimos momentos bonitos e interesantes da súas vidas, tivo lugar o Faladoiro, no que Carlos (neto de Fina) e Luli (amiga dela), e as fillas de Lucha, Dolores e Coté, leron emocionadas a semblanza das homenaxeadas.

    A continuación Pilar Rodríguez presentou á Coral Polifónica ortegana, dirixida por Constanza Álvarez, que interpretaron varias cancións para deleite do público que enchía o Escolar.

    Os agasallos, flores e fotos, chegaron por parte de Libro Vivo, e unha figura de Sargadelos (a muller gaiteira) do Concello, representado por Juan Cao, Concelleiro de Cultura.

f.: Iván Rodríguez

Icía e Matías entregaron as rosas brancas para que os fillos llas levaran a Lucha ao camposanto

    Carlos Beixo, Presidente da Asociación, agradeceu a presenza de todos, facendo entrega a familia da Panadería Dolan do expediente do avó, quen a pesar dos esforzos realizados polo seu avogado defensor Iglesias Presas, que chegou a pedir que lle conmutaran a pena de morte por cadea perpetua, porque non había delitos de sangue, non houbo piedade para aquel home inocente e Marcelino sería fusilado o 29 de abril de 1937.

    Rematou o evento cunha riquísima degustación de petiscos variados, xentileza de Dolan, e doces feitos polas palilleiras.

f.: Iván Rodríguez

Pilar presentou a Coral Polifónica Ortegana

Homaxe a María Dolores Albo Abadín

Lucha e Andrés, agardando que leveden as roscas

    "Plantaremos de trigo a terra, o pan de cada boca Chegará para todos porque fomos sementalo non só para un home, senón para tódalas persoas Naceu o pan para ser compartido […]"

    Estes fermosos versos do poema «Oda ao pan» de Pablo Neruda, poderían ser o xermolo que agromou en Lucha á tenra idade de dezasete anos, cando reabriu coa súa irmá Consuelito a panadería de Serapio en San Claudio.

    Pero imos por orden, porque é unha vida que daría para unha novela, por certo, con tinturas ben tráxicas no seu comezo. Mágoa que non poidamos ampliar esta historia falando con Consuelo a quen enterraron hai pouco, unha señora adiantada ao seu tempo, cun moño que sempre me chamou a atención.

Primeiros anos en Galdo (Viveiro)

    Nace Lucha na parroquia de Galdo (Viveiro) o 5 de xullo do 1932, e súa irmá no mesmo lugar ao ano seguinte. Cando tiña apenas catro anos morreu súa nai, Carmen, embarazada de oito meses cando estaba lavando a roupa no río, mentres o seu home Marcelino Albo Meitín, axente fiscal no concello de Viveiro, estaba no cárcere de Lugo á espera de xuízo debido ás súas ideas republicanas. Corría o ano 1936, meses despois do golpe de Estado de Franco contra a República.

    A pesar dos esforzos realizados polo avogado defensor Iglesias Presas, que chegou a pedir que lle conmutaran a pena de morte por cadea perpetua porque non había delitos de sangue, non houbo piedade para aquel home inocente e Marcelino sería fusilado o 29 de abril de 1937.

    A avoa materna de Lucha, Consuelo Pedre García, casou en Viveiro pero era de San Claudio, de aí que cando Marcelino soubo que a súa morte estaba cerca escribiu una carta para as tías avoas das nenas, Ermitas e Teresa de Serapio, suplicándolles que non as separaran, que as criaran xuntas na súa casa…: «Sei que non pensades igual ca min, que pensades coma os que me van matar, pero coidade ben das nenas…». Ermitas e Teresa si tiveron piedade e cumpriron, respondendo á súplica. Lucha sempre estivo agradecida ás tías que as coidaron e tamén moi orgullosa da lealdade ás ideas de progreso e máis da valentía de seu pai, que foi o único pero importante legado que lles deixou.

San Claudio, o seu lugar no mundo

    Xa en San Claudio, Lucha vai á escola ata os doce anos e axuda nas labores da casa. Logo empeza a traballar na tenda de Pepa de Andrés en Santa Marta, traballo que comparte con súa irmá, unha semana vai unha e a seguinte, a outra; e aínda sacan tempo para estudar, tamén na vila. A ilusión dela era ser mestra, pero a vida levouna por outro camiño. Foron aqueles tempos duros, dos que dicía Lucha: «Nunca pasei fame, pero si gana de moitas cousas cando era nena e fame de pan, si».

    Cando cumpre 15 anos, xa non volve traballar a Santa Marta; nunca lle gustou moito a vila... Polas mañás, Lucha axuda na mercería da señora Pilar na Feira e polas tardes vai alindar. Nunca pensou en emigrar, aínda que o traballo era moito e os cartos no peto, poucos…

A panadería

    Lucha seguía preocupada polo futuro un ano despois e, tras darlle moitas voltas, acorda ao fin con súa irmá recuperar a panadería que abriran a finais do século XIX Serapio Pedre e a súa muller Cándida García e na que seguiran traballando ata pouco antes da Guerra Civil as súas herdeiras: as tías avoas que as criaron.

    A madriña, Ermitas Pedre, ensinoulles todo o que sabía e auguroulles moito éxito, á vista do empeño que poñían no traballo. Tiñan soamente un forno de leña e unha artesa na que amasaban á man. «Unha panadería dá moito traballo e naqueles tempos aínda máis, hai que estar tódolos días do ano pendentes do forno e da clientela; nunca unhas vacacións colleu», contan con emoción lembrando á súa nai, Dolores, Coté e Andrés, que aprenderon o oficio vendo como ela facía o pan, os doces, as empanadas…

    Para poder abrir o negocio, Lucha e Consuelito gastaron todo canto tiñan en comprar trigo. Empezaron a cocer a finais de outubro, polo San Claudio. O éxito foi parello ao esforzo e ao rematar as festas xa ganaran 800 pesetas, que a finais dos anos corenta era un moi bo resultado. «Por fin, o traballo de sol a sol pagáballe a pena», recordan os fillos. Custoulle moito, si, pero fíxose dona da súa vida nuns tempos moi difíciles para todos, e moito máis aínda para as mulleres.

    Algún tempo despois, Consuelito marcha para Venezuela e Lucha queda soa, só conta agora coa axuda da madriña, xa maior. Súa irmá volve de vez cando nace a súa filla Carmen, pero xa non se reincorpora ao forno.

    Cóntolles aos fillos o que Purita dixo un día falando dos anos tan duros que pasara a su xeración: «Fame, o que se di fame, en San Claudio nunca a pasou ninguén necesitado, porque a que tiña o forno era Lucha». Asenten coa cabeza: «Ela era así, pero non lle gustaba que se falara diso». Xenerosa e discreta, así era.

    Recordan entón cando nas casetas da Feira botaba gran parte do ano unha extensa familia da comunidade xitana, e cada vez que nacía unha criatura alá ía ela con comida e roupa, e, despois, a amadriñar no bautizo. Eses afillados volveron logo varias veces saudala.

Unha familia propia con Andrés de Sixto

    Arredor dos vinte anos, Lucha comeza unha relación con Andrés Cornide, de Sixto; un home bo e traballador co que mocearía varios anos. Só se vían, segundo Lucha lles contaba ás fillas, dúas horiñas os domingos, nas que paseaban dende a Lastra á casa de Pepe de Otilia, baixo estrita vixilancia da madriña, que tiña no galiñeiro un posto de vixía que dominaba o recorrido.

Voda con Andrés de Sixto (1959)

    Casan no ano 1958 e teñen cinco fillos: Dolores, Suso, Andrés, Coté e David. Dende entón vive para eles, e aconséllalles con insistencia que estuden, que se preparen ben para ter unha vida acomodada; e a pesares do esforzo que naqueles tempos supoñía que os fillos estudaran, porque só se podía facer lonxe da casa, deulles a todos esa oportunidade.

Familia numerosa: cos fillos Dolores, Suso, Andrés, Cote e un pequeno David nos brazos

    Lucha estaba moi orgullosa deles, que saíron bos e traballadores, coma súa mai e seu pai. Todos botaron sempre unha mau no forno e tamén fora del. Recorda Andrés fillo que traballaba polas mañás na panadería e pola tarde ía a Sixto axudar no que fixera falta. Sixto era unha boa casa de labranza, pero «naqueles tempos todo o traballo era pouco, a maioría do que se podía aforrar íase en pagar médicos, medicinas e operacións, ata que se universalizou a Seguridade Social», apunta Dolores.

    A ocasión na que Lucha máis disfrutaba era cando os domingos reunía á familia arredor da súa mesa e se, por riba, remataban con música e cantares a cousa xa non tiña para onde ir. A costume, contan as fillas, séguese mantendo aínda que a mesa, grande, vaise quedando pequena porque hai xa unha cuarta xeración botando a andar.

Lucha co seu neto Jorge

Chegan mellores tempos

    Andrés, o home de Lucha, empezara a repartir o pan nunha bicicleta coa que chegaba ata Mera de Riba. Cando puideron, comprou unha moto, que cargaba tanto con sacos e cestos que a moto non se vía. Disque contaba que unha vez parouno a Garda Civil na ponte de Mera e preguntáronlle cómo podía conducir así, e el fíxolles unha demostración dando unhas voltiñas con tan bo xeito que os que seguían o feito dende o bar de Andreíta botaron a aplaudir e a Benemérita non o multou.

    O traballo do forno íao facendo a xente da casa, pero polas festas e épocas de máis apuro viña axuda de fóra, porque aínda se amasaba e batía todo á man.

   Corría o ano 1964 cando se subiron ao carro da modernidade, da mecanización, mercando unha amasadora eléctrica. Era grande, verde, preciosa. Foi unha revolución, un espectáculo nunca visto para os nenos e nenas da parroquia e, sobre todo, unha gran axuda para alixeirar o traballo e aumentar a produción. Axiña chegaría a furgoneta. E o primeiro forno de propano instalouse no 1974.

   Lucha, contra o que puidera parecer polo seu carácter tranquilo e a súa xenuína humildade, era o que se di unha muller moi botada para diante, como xa imos vendo. Conta Dolores que cando se puxo á venta a telleira dos Foxos da recta de Senra pensou en comprala para montar alí unha panadería ampla e moderna. Pero o resto da familia non o vía tan claro coma ela e deixouno pasar.

    O sitio elixido ao fin para aumentar o negocio foi Santa Marta. No ano 1985 abriron despacho no baixo da casa de Cesarito, e no 1993 trasládanse a onde están na actualidade. Unha acolledora cafetería fronte a Correos, na que se pode degustar café, chocolate… có famoso roscón de Lucha ou con calquera outro doce.

Todo acaba pero todo queda

    O día das Letras Galegas do 2013 foi o comezo do fin dunha época para os Cornide Albo «os do forno», ese 17 de maio morreu Andrés, pai deles e compañeiro de vida de Lucha. E a muller que este ano homenaxeamos, traballadora, afable, amante da familia e do próximo, deixou esta vida o 21 de setembro do 2018.

    «Lucha amasou e coceu pan durante sesenta anos» foi o fin da conversa de recuperación da memoria dunha muller excepcional. Para rematar, os seus fillos entoaron unhas estrofas da cantiga «Muller» de Fuxan os Ventos que lle prestaba moito escoitar: «E o vento dicía / pronto hei de volver, / pra tira-la fame, / pra poder comer…».

    Grazas á familia de Lucha pola acollida e por lembrar con tanto cariño a unha nai que tivo o oficio máis bonito do mundo: acariñar a fariña e ver levedar a masa e ulir o pan de cada día.

    No Día Internacional da Muller 2023 ela sigue sendo un espello no que mirarnos todas.

por Luli e Marta

Lucha, un espello no que mirarnos

Fina Rey Alonso, muller traballadora

Fina celebrando o cumpleanos na súa casa da Rocha

    En Fina cúmprese ao douscentos por cen a sentencia bíblica: Gañarás o pan co suor da túa fronte.

    Naceu traballando e sigue a facelo, non pode estar quieta, que si somar no terreo, sementar as nabizas, poñer as colas, partir leña, rozar as beiras do xardín, camiñar porque lle manda o médico…; en fin, que non para en toda a semana ata o sábado que vai á peluquería para poñerse guapa e ir bailar o domingo na sala de festas Ría de Mera, que moito lle gusta, ademais de ir á misa cando toca, que dende a pandemia solo se celebra unha vez ao mes.

    Por certo, ela foi das primeiras persoas que colleron a COVID, cando aínda non se sabía moi ben de que ía a enfermidade, díxome: «Mira Luli, este bicho está no aire», como efectivamente constataron os científicos ao cabo do tempo, logo de limpar todo canto material tocábamos.

A FAMILIA

    Os avós que lembra son a señora Dolores, por parte de nai, que naceu no lugar do Francés, e a señora Avelina, nai do seu pai, que vivía no Regueiro. Os seus pais, que compraron unha casa en Tristimil, foron Vicente Rey Milia da Nogueira, que traballaba en todo canto se presentaba, venta de peixe, leña, limpeza de montes, e Serafina Alonso Aguiar que facía as labores da casa na que criou once fillos, dos que xa morreron algúns, Maruxa, Teresa, Ignacia, Pepe, Andrés e Luciano, en paz descansen. Con vida quedan Cesáreo, Carmen, Saruca, Loliña e ela, Fina, que naceu o 18 de xaneiro do triste ano do 36, uns meses antes de que recrutaran a seu pai para ir á guerra.

    

    Voda de Fina con Celso (Agosto de 1957)

    Fina casa con Celso Seoane Cora o 17 de agosto de 1957, tiña 21 anos, viven no Ventorrillo, lugar do Río Loureiros, onde rexentaban unha taberna pequena e onde nacen Maribel, Vicente e Carmen María, logo alugan unha casa na Rocha que acabarían comprando e na que vive actualmente, onde nace María José, unha nena de trece anos moi bonita á que atropelou un coche no mes de marzo de 1990 cando ía na bicicleta, unha traxedia que encheu de pena o corazón de Fina.

    Celso traballaba na fábrica de Barrito de Mera, era serrador, pero, aos 18 meses de casar, enfermou. Ela pechou o Ventorrillo (todo eran pufos) e puxéronlle unha becerriña que ía alindar cos fillos nos brazos, criaba porcos e galiñas que vendía nas feiras e cultivaba a terra para vivir. A vida cambioulles un pouco cando lles tocou unha quiniela, entón mercaron unha vaca leiteira na feira de Moeche, tan boa que daba ata 30 litros de leite por día, e daquela tamén compraron unha cociña económica, mellorando moito a vida.

    Como o seu home non podía traballar pola enfermidade, ela empezou ir ao xornal por onde a chamaban, e tres días a semana ía vender no peixe do seu pai que tiña un carro e un cabalo, pero ela ía camiñando, chegando a Axilde, Mera de Riba, Os Casás, Senra, Canavás, cos trinta quilos que pesaba a caixa na cabeza.

    Có tempo foi ela mesma a Cariño mercar o peixe; o seu primo Toñito levábaa en coche ás cinco da mañá, ía cargada de froita que vendía no Porto e volvía vendendo no peixe que compraba na lonxa e así ganaba un pouco máis.

A INFANCIA

    Foi á escola de San Claudio, pouco tempo, a mestra era doña María, «xogábamos ao escondite, a “Jota-Justicia”, e a correr polos campos; no inverno estaba todo enlamado, non había camiños e para ir a igrexa, íamos pola estrada. Non me acordo de ter xoguetes. Xantábamos caldo e se non chegaba botabámoslle pan duro e auga: “papas pegas”. O pan estaba onde non chegábamos, atado nunha táboa alta».

    «Dende moi cativa traballei en varias casas no que se precisaba, na casa de Sira da Ovella, na do señor Pancho, na dos pais de Pilar, no mesón da Feira (fronte ao que hoxe é Casa Rodrigo) con Virucha e Segunda, onde pagaban ben e tiña moitas propinas.»

    «Con doce anos tiven que ir traballar a Senra, na casa non tíñamos onde deitarnos. Papá levoume xunto do mestre don Alfredo Castelos e díxolle que me coidaran como se fora unha filla, e así o fixeron, foron a miña segunda familia, coidáronme como a unha filla máis. Poñíame escola pola noite e ensináronme de todo, que era moi inocente, eles tamén tiñan vaca e eu ocupábame dela.»

    «De Senra saín para casar con Celso, coñeciámonos dende nenos, fomos mozos ano e medio, era moi festexeiro e íamos ao salón de baile de Senra, ao fútbol e logo de casados tamén ao cine.»

A XUVENTUDE

    «Xuventude pouca, todo era traballar, ía as festas de San Claudio: Santa Lucía en maio, en Tras do Río; O Carmen, na Feira, en agosto; Os Dolores, na Rocha, en xullo; en novembro, por tódolos Santos, o San Claudio; e moito me gustaba ir á de Axilde, de merenda, camiñando.»

    «Tamén ir ás feiras, o terceiro domingo de mes aquí en San Claudio, levaba os porcos na carretilla, tíñamos unha porca chamada Cirila e eu acariñábaa, que sempre me gustaron os animais. Á feira viña xente de todos os lados e tamén ía á do 29 en Mera, con galiñas ou o que tivese para vender, aínda que pouco máis daba que para comprar o pan…»

O TRABALLO

    «Levei vida de escrava, traballei sempre para quen me chamaba, na terra e nas casas, coidando xente maior enferma, e feixeando para manter os animais. Tiven unha vaca leiteira que estivo moi enferma, tirouse na corte e foi un drama, o veterinario dicía que había que sacrificala, pero eu deiteime a carón dela, dábame pena, e acariñáballe o pescozo e faláballe, pobriña, pobriña… e resulta que mellorou e aínda deu dúas crías máis, parecía imposible, pero son moi crente e pedíalle a Deus por ela e concedeumo.»

    «Celso quedaba na casa gobernando con Maribel e coidando dos cativos. O pobre morreu de infarto no Hospital Xeneral, corría o ano 1984, quedei viúva con 48 anos. Daquela enfermei dos nervios e empeorei cando foi a desgraza de María José, xa non daba levantado cabeza.»

    «En canto puiden busquei traballo fixo, o de andar ao xorne era moi cansino. Traballei no bar do Muchacho, na casa de Carmiña da Victoria en Ortigueira, nas Palomas, na casa de Pita en Mera, en tódolos sitios me apreciaban moito e estaban contentos comigo. Pola mañá estaba nunha casa e pola tarde ía a outra. Non paraba.»

OS FILLOS

Fina (d) cos tres fillos: Maribel, Vicente e Carmen María

    «Saíron boísimos, traballadores tamén. Dinlles todo o que puiden, ata foron ao Sixto, a unha pasantía. Vicente, que en paz descanse, axiña empezou a traballar de albañil, xogaba ao fútbol, ía entrenar e pola noite preparábao don Avelino para facer a Confirmación. Os xenros tamén me saíron moi boa xente e os netos marabillosos.»

    «Ao longo da vida fun enterrando a persoas moi queridas, e paseino mal, con moita tristeza. Momentos que se veñen a cabeza, pero que tento superar como podo. Disfrutando das fillas, ben casadas, e vendo medar aos netos e aos bisnetos. Na miña pobreza fun saíndo adiante e sempre fun moi relixiosa, Deus foi axudándome a tirar para diante. Coidei aos meus papás con cariño.»

FINA HOXE

    «Xa me ves, vivo ben, de saúde vou tirando, non me queixo, vou bailar os domingos dende que empeza ata que acaba o baile. Gústame ir de excursión, falar coa xente, vivir facendo sopa de letras para activar a memoria, sachar no campo, andar por San Claudio, ir ata Pedroselo ver o mar…; non hai punto de comparación de como vivín a como vivo.»

Fina de nova: unha flor entre as flores

    Ata aquí a conversa con Fina, unha muller que coñecín cando viñemos vivir a San Claudio, á Atalaia (lugar do Francés). Cun muro cativo de por medio fixémonos amigas, tratei de aprender dela a cultivar a terra, ollando como facía, cunha destreza tal que me deixaba abraiada.

    Eu facía un rego e sentábame a descansar media hora, ela deixaba o terreo como unha alfombra en media mañá. Eu plantaba seis pes de tomates e levábaos a chamusquina, ela cultiva sen esforzo e dá xenio ver como se lle dá todo; eu deixei de traballar a terra hai tempo (era unha nulidade) e ela creo que é o último ano que a traballa, segundo me dixo, vai cansada…

    Polo seu traballo, a súa positividade, as súas ganas de vivir, a súa amabilidade, cariñosa e risoña, a pesar dunha vida dura, por esa luz que conserva na mirada, agradecemos e homenaxeamos á nosa veciña como se merece.

    Feliz día da muller traballadora, querida Fina, e a gozar da vida o tempo que nos quede.

por Luli Dopico

Fina con Luli na Atalaya, falando da súa vida (Febreiro de 2023)

Buxo, por Amarilis Cotto

 

f.: Álvaro Fdez. Polo

    Hay historias que es mejor recordarlas...porque al recordarlas revives tú con ellas.

    El abuelo se duerme. Sentado sobre su viejo sillón de caoba acaricia sus más íntimos recuerdos. Recuerdos que gravitan sobre el amplio ventanal del salón de esta Hacienda en la parroquia de Santa María de San Claudio.

    Era una tarde de invierno cuando el mar enfurecido batía las gigantescas olas contra el marco del ventanal de color añil. Y él, lobo de mar opta por resguardarse del mal tiempo dentro de su despacho. La soledad le consume. Le obliga a divagar entre su pasado y su realidad más inmediata.

        Me cuesta reconocerle. Ya no es el mismo. Siente que va muriendo poco…en silencio. La ausencia de sus manos es lo que más echa de menos.

    Ya no sentiría más el calor que desprendían sus manos al acariciar sus ondulados hilos de plata. Alejandra es el nombre que guarda en lo más profundo de su ser; su amor primero. Hundido en su tristeza, decide releer un poema de amor que ella le entregara antes de zarpar junto a una flota pesquera rumbo al mar de Bering. El abuelo extiende su mano izquierda sobre el escritorio logrando alcanzar su par de anteojos de montura bifocal.

    Y lee en voz alta:

    Me he perdido en el azul de tu mirada y no lo puedo remediar.

    Azul es el nombre de tus ojos.

    Azul es el color del mar.

    Tú que llevas este navío por la ruta del bien y el mar.

    Cíñeme a tu cintura, amado mío; tú en mí yo en ti.

    No descuides Capitán tu corazón porque con el tiempo te pesará.

    Recuerda que no hay rumores sin tumultuoso vendaval, ni pasión

sin tempestad.

    Protege mi corazón amado mío y aléjame de nuestra cruda realidad.

    Paciente ha de ser el que ama y justo el que obra de buen proceder.

    Ser cautos nos enseña esta vida y por causa de algún desamor no te eches a perder a la mar.

    Santa María de San Claudio. ¡Cómo olvidar este lugar si fue aquí donde la conoció y donde el destino le arrebató su cariño por un golpe de mar! Rodeado de una costa impetuosa, indescriptible y sedienta de calma, se resigna a no tenerla, a no saborear su inefable amor. Costa de exuberante belleza que sutilmente impulsa la ría hasta esta parroquia. Terruño de incalculable belleza. Pedazo de tierra de naturaleza indómita. Eso eres tú… Testigo fiel de este amor.

por Amarilis Cotto

DE SELLAS E DE CÁNTAROS

 Dada a proximidade do día 8 de marzo este relato é unha pequena homenaxe a tódalas mulleres.

Maruxa cando chegaba da escola ía dereita á fonte da Pena buscar auga fresquiña para o xantar. E volvía máis amodo do que fóra xa que coa sella chea na cabeza non podía facer moitas cabriolas. Logo faría máis viaxes, cun caldeiro en cada man,  pois era moita  a auga que se precisaba. Auga para o aseo persoal e a limpeza do  fogar, para cociñar, tamén para a comida dos de catro patas que había na casa, e para beber. E menos mal que non había que traela para lavar a roupa, pois entón sería o conto de nunca acabar. Esa angueira facíase no lavadoiro que había, e hai, ao pé da fonte. Case tódolos lugares da parroquia tiñan un.  

Sella                                     f.: Dolores Asenjo

Miña nai facía o mesmo traballo a máis de mil quilómetros de distancia. Ía cun cántaro buscar auga á fonte de tras a igrexa. Cando había cola pousaba o cántaro e xogaba con outras rapazas; nun tris esquecía a súa quenda. Só as voces da miña avoa, chamándoa pola ventá, lembrábanlle que na casa agradaban pola auga. Volvía co cántaro cheo, apoiado na cadeira, e coa cabeza gacha intuíndo a reprimenda que lle ían botar.

Cántaros                                                        f.: Dolores Asenjo

Cando esas dúas cativas deixaron de selo e formaron as súas familias as sellas e os cántaros quedaron acornellados. Nas súas casas xa había auga corrente e pasaron a ser meros obxectos decorativos, unha vez despoxados da súa utilidade. Pouco despois chegarían as lavadoras, electrodoméstico venerado por toda unha xeración de mulleres. 

Pero noutros recunchos do mundo non hai billas nas casas. As nenas e mulleres carretan tódolos días caldeiros de auga. Algunhas teñen que facer longas distancias pois as fontes non están preto. Hai lugares onde os pozos para atopala cada vez son máis profundos, coma se a auga xogase ás agachadas. Outras poñen en xogo a súa integridade física polo alto risco de ser atacadas. 

Dende os tempos máis remotos, e ata non hai moito, houbo un reparto de tarefas  por identidade de xénero. Ao feminino correspondíalle o ámbito doméstico: criar, cociñar, tecer, limpar, traer a auga... Pero ollo, iso  non era traballo, era quedar na  casa. Despois alguén tivo a ocorrencia de chamar as súas labores a esa listaxe interminable de quefaceres sen dereito a vacacións nin descanso. De profesión as súas labores rezou nos documentos de identidade de moitísimas mulleres.  Miúdo eufemismo!

Mentres o xénero masculino saía fóra do fogar en busca do sustento. Primeiro traía directamente a carne que cazaba, despois os cartos para mercala. Os homes traballaban, tiñan un salario e un respecto social.

En resumo, eles  traían o pan e elas a auga, vasme comparar! ─Dirían aínda hoxe algúns.

Porén os humanos podemos pasar moito tempo sen inxerir alimentos sólidos,  preto dun mes e medio segundo algunhas folgas de fame documentadas, pero moi pouco sen beber auga, de tres a cinco días. O noso organismo precísaa para as súas funcións vitais.

A  vida, coma a auga, tráena as mulleres. Cómpre non esquecelo.     

Dolores Asenjo Gil